COLUMN – “Mijn zaak begon als een kwestie van vrije meningsuiting. Vanwege de SBU en de inherente corruptie, de SBU en het criminele juridische systeem van Oekraïne zal ik voor onbepaalde tijd naar de gevangenis gestuurd worden, waar ik zonder twijfel zal sterven”. Op 1 augustus vorig jaar, nog slechts vijf kilometer voor de Hongaarse grens, sprak Gonzalo Lira deze haast profetische woorden, waarna er niets meer van hem werd vernomen. Afgelopen vrijdag ontvingen we het bericht dat Gonzalo in een Oekraïense gevangenis gestorven is.
De precieze omstandigheden zijn niet bekend, maar in een briefje aan een vriend van hem schreef hij dat hij een dubbele longontsteking had opgelopen en dat men in het detentiecentrum niet de moeite had genomen hem een medische behandeling te geven. Het moeten ellendige uren en dagen zijn geweest, waarin hij soms nauwelijks adem kon halen en na twee minuten spreken al bekaf was. Die omstandigheid is al erg genoeg, afgezien van de vraag hoe hij verder daar in de gevangenis behandeld is, het is een bekend feit dat de SBU niet vies is van foltering. Hij was een Amerikaans staatsburger, maar ook na persoonlijke verzoeken van zijn vader aan het Witte Huis in Washington deed de Amerikaanse regering helemaal niets. Hij had een dubbel paspoort, maar ook de Chileense autoriteiten hebben geen enkele moeite genomen contact op te nemen met de regering in Kiev.
Gonzalo bleef niet vrijwillig in Oekraïne toen in februari 2022 de Russen binnenvielen, hij wilde het land ontvluchten en had zijn Oekraïense vrouw en kinderen al vooruit gestuurd, maar er waren problemen met zijn eigen paspoort en in afwachting van de afwikkeling daarvan kon hij voorlopig het land niet verlaten. Het enige wat hij kon doen was wat hij altijd al gedaan had: verhalen schrijven en video’s op sociale media plaatsen waarin hij uiteenzette wat er om hem heen gebeurde in Charkov en zijn commentaar daarop. Het was dit commentaar dat hem al gauw in conflict bracht met de autoriteiten, in het bijzonder de SBU, de Oekraïense veiligheidsdienst. In mei 2023 werd hij opgepakt omdat hij een ‘pro-Russische propagandist’ zou zijn en hij van mening was dat de invasie uitgelokt was door Oekraïne en de westerse mogendheden. Ze kwamen er al gauw achter dat hij niet zomaar een anonieme blogger was die stilletjes van het toneel kon verdwijnen, er waren nogal wat prominente figuren in zowel de politiek als in de media die de regering in Kiev hierop aanspraken en na negen weken werd hij op borgtocht weer vrijgelaten, op voorwaarde dat hij het land niet mocht verlaten. Zijn zaak zou nog verder onderzocht worden en begin augustus moest hij weer voor de rechter verschijnen die dan een uitspraak zou doen.
Als er iemand was die de vrijheid van meningsuiting ook daadwerkelijk in praktijk bracht dan was dat Gonzalo Lira wel. Maar het was ook uit noodzaak dat hij zijn video’s bleef maken, hij wilde voorkomen dat hij ongemerkt zou verdwijnen zonder dat de wereld weet had van zijn lot. Zijn commentaren waren altijd goed met feiten onderbouwd en hij uitte zijn opinie zonder een blad voor de mond te nemen (hoewel hij zoals elke vrijdenkende schrijver en blogger wel geleerd had dat je naar sommige zaken moet verwijzen in plaats van ze direct benoemen, zoals wanneer je een associatie maakt met ‘een zeker regime in de jaren ’30 van de vorige eeuw’). Waar hij regelmatig op wees was hoe ongelijk de strijd tussen de twee landen is en hoe nadelig en verwoestend dit is voor de Oekraïense bevolking, en dat de enige rationele manier om hieruit te komen is om tot een vorm van vredesonderhandelingen te komen. Doorvechten leidt alleen maar tot een rampzalige verwoesting van het land, terwijl Rusland daar niet meer dan een paar schrammen aan overhoudt. Zoals iedereen die het een beetje volgt kan zien benoemde hij hiermee slechts de feiten.
De ‘fout’ die Gonzalo maakte was dat hij daarbij kritiek leverde op de autoriteiten in Kiev én Washington, iets wat tegenwoordig bij dit soort zaken niet meer onder journalistieke vrijheid valt, je wordt eerder botweg voor Kremlin-trol uitgemaakt als je ook maar iets zegt dat positief lijkt uit te vallen richting Rusland. Dat hij daar geen connecties mee had mag wel blijken uit het feit dat hij een vriend vroeg of deze contact kon leggen met mensen in Luhansk of Donetsk, zodat hij daarheen kon vluchten, iets wat dus nooit gelukt is.
Speech crime, een nieuwe misdaad?
Gonzalo werd louter vervolgd vanwege zijn YouTube video’s. In de aanklacht van de Oekraïense aanklager staat letterlijk dat hij geen enkele wandaad heeft gepleegd tegen personen of hun bezit en dat zijn misdaad bestaat uit ‘speech-crime’, ofwel hij werd vervolgd voor het feit dat hij zich uitsprak (op de Oekraïense promotie-site Ukrinform wordt dit nog eens wat zwaarder aangezet, waarbij het waarheidsgehalte van zijn uitspraken heel comfortabel niet wordt getoetst). Hij zei dingen die de autoriteiten in Kiev en Washington niet aanstaan. Dit gebeurt dus in een land dat de toezegging heeft gekregen om tot de EU toe te treden, een supranationaal verband dat beweert democratie en vrije meningsuiting hoog in het vaandel te hebben, maar geen enkele vinger heeft uitgestoken tegen de bizarre aanklacht tegen Gonzalo Lira. BBC, CNN, NOS en alle andere grote nieuwsmedia hielden zich stil over deze zaak en ook nu hij in onduidelijke omstandigheden gestorven is in een Oekraïens detentiecentrum vind je nergens een oproep van officiële zijde om dit nader te onderzoeken.
Heel onevenwichtig vind je in onze media wél berichten over de toestand van Navalny in Rusland, een corrupt man die hier in de media abusievelijk wordt voorgesteld als een voorvechter van democratische waarden, maar ondertussen worden voorvechters van de waarheid in de gevangenis gehouden (Edward Snowden), ontslagen (Tucker Carlson) of krijgen gewoon geen podium meer in de mainstream media, daar waar ze eerder graag geziene gasten waren (Noam Chomsky, John Pilger). Sociale media als YouTube en Facebook ‘draaien het volume zachter’ bij ongewenste geluiden, de techniek erachter zorgt ervoor dat je diverse alternatieve media alleen nog maar tegenkomt als je er gericht op zoekt. Al te uitgesproken opinies worden echter al botweg verwijderd onder het mom van dat het niet zou stroken met de ‘policy’ van deze bedrijven. Van Gonzalo is een heel kanaal verwijderd. Wie niet gericht zoekt en probeert feiten en context boven water te halen zal zo nooit merken dat die veelgeroemde westerse waarde van vrije meningsuiting stilletjes om zeep wordt geholpen. De aan Voltaire toegeschreven uitspraak “al vind ik uw mening nog zo abject, ik zal mijn leven geven voor uw recht om die te mogen uiten” heeft lange tijd voor de westerse waarden gestaan, maar als tegenwoordig een bedrijf als X, voorheen Twitter, dit in praktijk brengt wordt het bijkans nog net niet als staatsvijand aangemerkt. Je kunt zeggen wat je wilt van de aanpak van Elon Musk, maar ondertussen doen overheden helemaal niets aan de censuur die andere media toepassen, sterker nog, hun ‘policy’ geldt onderhand als de norm waaraan een bedrijf als X wordt getoetst.
De Palestijnse kwestie lijkt daarbij het wegvallen van de nuance nog eens te katalyseren, is het bij Oekraïne het adagium ‘wie niet voor ons is, is tegen ons’, in het geval van Israel word je al veel persoonlijker aangevallen als zijnde ‘antisemiet’ als je de context in ogenschouw wilt nemen en de ellendige toestand van de Palestijnen aanroert. Het gebruik van het woord ‘antisemiet’ is een volkomen misplaatste beschuldiging, wat het maakt tot een misselijkmakende stoot onder de gordel omdat het impliciet refereert aan de Shoah, alsof je die met terugwerkende kracht zou goedkeuren. Een gesprek over de apartheid die in Israël bestaat wordt hiermee in de kiem gesmoord. De vrije discussie die in het verleden juist tot vreedzame oplossingen leidde is hier in het westen onder grote druk komen te staan. En in plaats van dit te onderkennen roeren onze overheden, opgezweept door de xenofobische geluiden uit Polen, Zweden, Finland en de Baltische staten, steeds meer de oorlogstrom. Het belichten van de andere kant is een ongewenste activiteit geworden, het geeft te denken dat de huidige intolerantie juist diegenen treft die vrede propageren en zich níet verliezen in vijanddenken.
Begin augustus, twee dagen voor de rechtszitting, besloot Gonzalo op zijn motor te vluchten, uit betrouwbare bron had hij vernomen dat de uitspraak van de rechter met zekerheid op een gevangenisstraf van tenminste vijf jaar zou neerkomen, iets wat hij met zijn gezondheidstoestand niet zou overleven volgens hemzelf. Dwars door de frontlinies richting Donbass vluchten was geen optie, dus koos hij voor Hongarije, ook omdat die bestemming vanuit zijn laatste verblijfplaats dichterbij was. Vijf kilometer voor de grens werd hij alsnog opgepakt en sindsdien hebben we niets meer van hem vernomen, tot afgelopen vrijdag. En dat allemaal vanwege YouTube filmpjes waarin hij slechts zijn opinie gaf en rondetafel discussies voerde met anderen. Discussies waarin ook zeker andere meningen op tafel kwamen en die hij dan soms ook fel bestreed, maar het hele gesprek kwam dan wel ongefilterd op het internet terecht. Een traditie die we in de officiële westerse kanalen steeds minder tegenkomen.
Hij was een zeer intelligente man met trekjes waar je je soms aan ergerde. Maar dat was tegelijk ook de charme, zijn filmpjes waren verstoken van de zelfpromotie waaraan zovele YouTubers tegenwoordig zich schuldig maken. Zonder knippen, plakken en verfraaiing vertelde hij zijn verhaal en je voelde dat hij zich rechtstreeks tot jou als luisteraar richtte. Met zijn heengaan is een stem verloren gegaan die zich ondanks alle tegenwerking en bedreiging bleef uitspreken, om zijn publiek te onderwijzen en bewust te maken van wat er in de wereld speelt. De man is vermoord, uiteindelijk, maar hij zou het zelf nog erger vinden als we daarmee ook zouden vergeten wat hij te zeggen had. Om zijn nagedachtenis te eren zou ik dit stuk dan ook willen eindigen met zijn eigen woorden, een zin waarmee Gonzalo zijn video’s vaak afsloot: “know what’s going on”.
Over de auteur
Hielke de Boer heeft meer dan dertig jaar in de financiële sector gewerkt bij ondermeer internationaal opererende bedrijven en kleine sociaal-culturele instellingen. Zijn columns betrekken de maatschappelijke ontwikkelingen in een context van geopolitiek, culturele verschijnselen en historische achtergronden.